آموزش کار با مولتی‌متر برای تعمیرکاران مبتدی

مولتی متر چیست؟

اگر تازه وارد دنیای تعمیرات یا برق‌کاری شدی، آموزش کار با مولتی‌متر اولین مهارتیه که باید یاد بگیری. مولتی‌متر ابزار همه‌فن‌حریفیه که می‌تونه ولتاژ، جریان، مقاومت و حتی اتصال کوتاه رو اندازه بگیره. با یاد گرفتن صفر تا صد این ابزار، هم حرفه‌ای‌تر کار می‌کنی و هم کمتر به آزمون و خطا احتیاج داری.

مولتی‌متر دستگاهیه که چندین ابزار اندازه‌گیری رو یکجا داره؛ از ولت‌متر و آمپرمتر گرفته تا اهم‌متر. این وسیله دو نوع اصلی داره:

• مولتی‌متر دیجیتال (DMM): دقیق‌تر، سریع‌تر و خواناتر.

• مولتی‌متر آنالوگ: عقربه‌ای، مناسب برای بعضی اندازه‌گیری‌های خاص.

کاربردهای مولتی‌متر

• اندازه‌گیری ولتاژ AC و DC

• اندازه‌گیری جریان (آمپر)

• اندازه‌گیری مقاومت (اهم)

• بررسی اتصال کوتاه

• تست سلامت باتری

• تست دیود و ترانزیستور

آموزش کار با مولتی‌متر مرحله به مرحله

1. شناخت بخش‌های مولتی‌متر

مولتی‌متر معمولا شامل صفحه نمایش، کلید انتخاب حالت، سوکت‌های ورودی پراب‌ها و پراب قرمز و مشکی هست.

2. تنظیم حالت درست

قبل از هر کاری باید حالت مناسب رو انتخاب کنی. مثلا برای ولتاژ مستقیم (DC) علامت خط صاف رو انتخاب کن، برای ولتاژ متناوب (AC) علامت موج رو.

3. اتصال پراب‌ها

• پراب مشکی → به سوکت COM

• پراب قرمز → به سوکت ولتاژ/مقاومت یا آمپر (بسته به اندازه‌گیری)

4. خواندن نتیجه

بعد از اتصال پراب‌ها به مدار، عدد نمایش داده شده روی صفحه رو می‌خونی و با مقدار مورد انتظار مقایسه می‌کنی.

آشنایی با دکمه‌ها و کنترل‌های متداول

۱. اجزاء و محل‌های اصلی (قبل از دکمه‌ها)

• صفحه نمایش (LCD): عدد اصلی، علامت منفی، اعشار، نماد باتری، نماد اتصال کوتاه/بیزر و گاهی نمودار میله‌ای (Bar-graph).

• ولوم گردان (Rotary selector / Range dial): حالت اصلی اندازه‌گیری (V, A, Ω, …).

• سوکت‌ها (Jacks):

  • COM (مشکی) — مرجع مشترک.

  • V/Ω/Hz/mA (قرمز) — ورودی برای ولتاژ، مقاومت، فرکانس و جریان‌های کوچک.

  • 10A / A (قرمز جدا) — برای اندازه‌گیری جریان‌های بزرگ (معمولاً تا 10A).

  • بعضی مدل‌ها: سوکت ترموکوپل، سوکت mA جداگانه یا ورودی µA.

• پراب‌ها: سیم‌ها و سوزن‌های اندازه‌گیری (قرمز و مشکی).

   

  ---

• 
  ۲. دکمه‌ها و کنترل‌های رایج — نام و توضیح مجزا

  توجه: همه مولتی‌مترها همه‌ی این دکمه‌ها رو ندارن؛ اما این لیست شامل بیشترین امکانات متداوله.

  • SELECT / FUNC (انتخاب / تابع)
    وقتی ولوم روی یک حالت چندمنظوره قرار داره (مثلاً V/Ω/Hz)، با SELECT بین زیرحالت‌ها جابجا می‌شی (مثلاً از ولتاژ AC به DC، یا از مقاومت به بیزر).
    کاربرد: تغییر تابع بدون چرخاندن ولوم.

  • RANGE (رنج)
    جابجایی بین حالت اتورنج و منوال‌رنج یا تغییر دستی رنج اندازه‌گیری. در حالت منوال وقتی مقدار ناپایدار یا نویزی داری، رنج دستی بهتره.

  • HOLD / DATA HOLD (نگهداشتن مقدار)
    مقدار فعلی صفحه رو فریز می‌کنه تا بتونی عدد رو بخونی یا یادداشت کنی. مخصوصا برای زمانی که نمی‌تونی هم‌زمان به صفحه نگاه کنی.

  • REL / ZERO / TARE (نسبی / صفر کردن)
    مقدار فعلی رو به عنوان مرجع صفر ثبت می‌کنه و مقادیر بعدی را نسبت به اون نمایش می‌دهد. مناسب برای اندازه‌گیری اختلاف یا حذف مقاومت پراب.

  • MIN / MAX / RECORD (کمینه/بیشینه)
    مقادیر حداقل و حداکثر ثبت می‌شن تا پیک‌ها و افت‌ها را ببینی.

  • Hz / % / duty (فرکانس / درصد / دور)
    در حالت اندازه‌گیری ولتاژ/سیگنال، با این دکمه می‌تونی فرکانس یا مقدار Duty Cycle رو مشاهده کنی.

  • Diode (نماد دیا‌د)
    تابع تست دیود؛ معمولاً ولتاژ رو در جهت عبور دیود نمایش می‌دهد (~0.6–0.7V برای سیلیکون).

  • Continuity / BEEP (اتصال کوتاه / بیزر)
    وقتی مقاومت خیلی کم باشه، بیزر میزنه. برای تشخیص اتصال کوتاه یا مسیر الکتریکیِ سالم کاربرد داره.

  • Capacitance (F)
    اندازه‌گیری خازن (فقط مدل‌های دارای این مد). قبل از اندازه‌گیری، خازن باید تخلیه بشه.

  • TEMP / °C/°F (دمای قابل دستیابی)
    برای مولتی‌مترهایی که ترموکوپل دارند؛ با این دکمه واحد یا فعال‌سازی سنسور دما انجام می‌شه.

  • NCV (Non-Contact Voltage) — تشخیص ولتاژ بدون تماس
    در برخی مدل‌ها، یک دکمه یا حسگر برای شناسایی حضور ولتاژ AC بدون تماس وجود داره.

  • BACKLIGHT (نور صفحه)
    روشنایی صفحه را فعال/غیرفعال می‌کنه.

  • POWER / ON-OFF
    روشن و خاموش کردن دستگاه. بعضی مدل‌ها Auto-OFF دارن که برای صرفه‌جویی باتری خاموش می‌شن.

  ---

   
  ۳. علامت‌ها و نمایشگر — چه معنی می‌دهند

  • V⎓ یا V– = ولتاژ DC

  • V~ = ولتاژ AC

  • A = آمپر (مقدار جریان)

  • Ω = اهم (مقاومت)

  • Ω همراه با بلندگو (🔊) = حالت Continuity/buzzer

  • →|— (دیود) = تست دیود

  • F یا nF/µF = خازن

  • Hz = فرکانس

  • OL / 1 / – – = خارج از محدوده یا اتصال باز (Over-range)

  • BATTERY LOW = باتری رو تعویض کن.

  ---

  
  ۴. آموزش قدم‌به‌قدم اندازه‌گیری‌ها (برای هر حالت مهم)

  قبل از هر اندازه‌گیری: مطمئن شو مولتی‌متر سالمه، پراب‌ها سالمن و محل‌های اتصال درست‌اند.

  الف) اندازه‌گیری ولتاژ DC (مثلاً باتری یا مدار الکترونیکی)

  1. ولوم را روی بخش V⎓ یا VDC قرار بده. (اگر امکان انتخاب AC/DC توسط SELECT هست، DC را انتخاب کن.)

  2. پراب مشکی را به COM، پراب قرمز را به V/Ω ورودی بزن.

  3. پراب‌ها را به دو سر منبع بزن (قرمز مثبت، مشکی منفی).

  4. عدد را بخون. اگر OL دیدی، رنج را بالا ببر یا از اتورنج استفاده کن.
     نکته ایمنی: ولتاژهای بالای شبکه (230VAC) بسیار خطرناک‌اند — از رنج مناسب و پراب با حفاظ استفاده کن.

  ب) اندازه‌گیری ولتاژ AC

  1. ولوم را روی V~ قرار بده.

  2. پراب‌ها را مانند ولتاژ DC وصل کن.

  3. پرهیز کن از اندازه‌گیری جریان با پراب‌ها روی V/Ω؛ اشتباه می‌تواند فیوز رو بسوزاند.

  پ) اندازه‌گیری جریان (آمپرسنجی) — روش صحیح

  مهم: برای اندازه‌گیری جریان باید مولتی‌متر را در سری با بار قرار دهی.

  1. مدار را خاموش کن و مسیر را باز کن (یک نقطه قطع کن).

  2. پراب مشکی به COM؛ پراب قرمز به جا مناسب (برای جریان کوچک به V/Ω/mA؛ برای جریان بزرگ به 10A).

  3. ولوم را روی A یا mA قرار بده (یا از SELECT برای انتخاب رنج).

  4. پراب‌ها را در دو طرف قطع قرار بده تا جریان از داخل مولتی‌متر عبور کنه.
     هشدار: اگر شک داری کدوم رنج رو انتخاب کنی، ابتدا از رنج بالاتر (10A) استفاده کن و سپس کوچک‌ترش کن.

  ت) اندازه‌گیری مقاومت

  1. برق منبع را از مدار قطع کن.

  2. ولوم را روی Ω قرار بده.

  3. پراب‌ها را به دو سر قطعه وصل کن.

  4. مقدار مقاومت روی نمایشگر ظاهر می‌شود؛ اگر OL بود یعنی مقاومت خیلی بالاست یا اتصال باز.

  ث) تست اتصال کوتاه / بیزر

  1. ولوم را روی نماد بیزر یا Ω/🔊 بگذار.

  2. پراب‌ها را بین دو نقطه قرار بده؛ اگر بوق بزنه → اتصال کوتاه یا مقاومت نزدیک صفر است.

  ج) تست دیود

  1. ولوم را روی نماد دیود قرار بده.

  2. پراب قرمز را به آند و مشکی را به کاتد وصل کن — عدد ~0.6–0.7V برای دیود سیلیکونی معمولیه. اگر معکوس بزنی و عدد OL بیاد یعنی دیود سالم احتمالاً.

  چ) اندازه‌گیری خازن

  1. خازن را تخلیه کن و از مدار جدا کن.

  2. ولوم را روی F (خازن) قرار بده یا تابع capacitance را انتخاب کن.

  3. پراب‌ها را وصل کن و مقدار را بخون.

  ح) فرکانس و Duty Cycle

  1. ولوم را روی Hz یا از SELECT تابع فرکانس را انتخاب کن.

  2. پراب‌ها را روی سیگنال مورد نظر قرار بده.

  3. فرکانس و درصد Duty نمایش داده می‌شود.

  خ) دما

  1. سنسور ترموکوپل را وصل کن به ورودی مخصوص.

  2. TEMP را انتخاب کن و واحد (°C/°F) را تنظیم کن.

  د) تست hFE ترانزیستور (در صورت وجود سوکت)

  1. ترانزیستور را مطابق پایه‌ها در سوکت قرار بده (B, C, E).

  2. تابع hFE را انتخاب کن و عدد تقویت را بخوان.

  ---

  
  ۵. نکات ایمنی کلیدی و نگهداری

  • قبل از اندازه‌گیری جریان، همیشه پراب قرمز را به جک مناسب منتقل کن.

  • مقاومت را فقط وقتی مدار خاموش است اندازه بگیر.

  • پراب‌ها و کابل‌ها را از نظر ترک یا سیم‌برق دیدی تعویض کن.

  • از CAT-rating مولتی‌متر برای کار با شبکه برق استفاده کن (CAT II/III/IV).

  • اگر فیوز داخل مولتی‌متر سوخت، قبل از باز کردن دستگاه دفترچه را بخوان یا به تعمیرکار مراجعه کن.

  • مولتی‌متر را در جای خشک و دور از ضربه نگهدار، باتری را مرتب چک کن.

  ---

  
  ۶. پیام‌ها و خطاهای متداول

  • OL = بیش از محدوده (Over-range) یا اتصال باز (بسته به حالت).

  • bAtt / battery low = باتری ضعیف، دقت کاهش پیدا می‌کند.

  • – – یا علامت منفی اشتباه = پلاریته معکوس در ولتاژ DC.

  • اگر هنگام اندازه‌گیری mA بوق نخورد ولی جریان نیست، احتمالاً فیوز ورودی mA سوخته.

سوالات متداول درباره آموزش کار با مولتی‌متر (FAQ)

برای اندازه‌گیری جریان باید چه کار کنم؟

مولتی‌متر رو در مسیر مدار قرار بده (سری) و رنج مناسب آمپر رو انتخاب کن.

چطور بفهمم یک قطعه اتصال کوتاه دارد؟

مولتی‌متر رو روی حالت بیزر (اتصال کوتاه) بذار، پراب‌ها رو روی دو نقطه بذار، اگر صدا داد یعنی اتصال وجود داره.

کالیبراسیون مولتی‌متر ضروری است؟

بله، برای اطمینان از دقت اندازه‌گیری باید هر چند وقت یکبار با کالیبراتور، مولتی‌متر رو کالیبره کرد. (برای اطلاعات بیشتر به آموزش کار با کالیبراتور مراجعه کن)

نکات مهم استفاده از مولتی‌متر

• هرگز بدون انتخاب رنج مناسب اندازه‌گیری نکن.

• پراب‌ها رو همیشه سالم نگه دار.

• از باتری مناسب استفاده کن.

• مولتی‌متر رو در جای خشک و امن نگه دار.

جمع‌بندی

با یاد گرفتن آموزش کار با مولتی‌متر می‌تونی به راحتی مشکلات الکترونیکی رو پیدا و رفع کنی. این ابزار کوچک ولی قدرتمند، هم برای تازه‌کارها و هم برای حرفه‌ای‌ها ضروریه. اگر می‌خوای دقت اندازه‌گیری‌هات همیشه عالی باشه، فراموش نکن هر چند وقت یک‌بار مولتی‌مترت رو کالیبره کنی.